Pułaski Franciszek Jan, krypt. F. P. (1875–1956), historyk, historyk literatury, polityk i dyplomata, dyrektor Biblioteki Polskiej w Paryżu, dyrektor programowy Polskiego Radia. Ur. 8 III w Żylińcach na Podolu, był synem Kazimierza (zob.) i Jadwigi z Jakubowskich.

P. uczył się (do r. 1890) w szkole średniej w Kamieńcu. Studiował (zapewne jako wolny słuchacz) archeologię, historię, historię literatury na uniwersytetach w Kijowie, Odessie, Lwowie i Heidelbergu. Wyrazem jego zainteresowań archeologicznych były dwie prace: młodzieńcza jeszcze pt. Kurhan popowiecki. Poszukiwania archeologiczne na Podolu rosyjskim („Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej...” T. XVII: 1893) i druga, opublikowana ok. 1902 r. pt. Mogiły o nasypie kamiennym w powiecie kamienieckim [b.m. i r.w.]. W r. 1902 ogłosił (po polsku i po rosyjsku) Katalog polskiego Oddziału Historycznego [b.m.w.] na pierwszą Międzynarodową Wystawę Strojów w Petersburgu.

Ok. r. 1900 P. przeniósł się do Warszawy, gdzie wziął go pod opiekę ordynat Adam Krasiński, powierzając mu funkcję po części sekretarza osobistego, po części bibliotekarza. Na etacie w Bibliotece Ordynacji Krasińskich pracował P. od r. 1903 do 1912 początkowo jako bibliotekarz, następnie kustosz. By móc opracowywać zbiory rękopiśmienne (w szczególności ogromne zbiory po Konstantym Świdzińskim), opanował wtedy P. paleografię łacińską i ruską, przestudiował odpowiednią literaturę i dotychczasowe wydawnictwa źródeł. Szczególnie owocna stała się jego działalność we współpracy z Stanisławem Kętrzyńskim, gdy ten w kwietniu 1904 objął stanowisko kierownika biblioteki. Wprowadzili oni naukowe metody pracy do praktyki bibliotekarskiej. Wspólnie z Kętrzyńskim sporządzał P. inwentarze druków, rękopisów i pierwszy katalog alfabetyczny zbiorów. W tych latach powstały, oparte o bogate zasoby Biblioteki Krasińskich, główne prace P-ego: edytorskie, historyczno-źródłowe, bibliograficzne, bibliotekoznawcze. Ogłaszał liczne teksty literackie, cenne listy, dokumenty. Wydał m. in. „Listy Szczęsnego Potockiego do Katarzyny II i Zubowa (?)” („Kwart. Hist.” 1903), „Z nieznanych trenów Wacława Potockiego” („Bibl. Warsz.” 1904 t. 1), „Nieznane listy Barbary Radziwiłłówny do Mikołaja Rudego i do Zygmunta Augusta” (W. 1906), obszerne „Źródła do poselstwa Jana Gnińskiego, wojewody chełmińskiego, do Turcji w latach 1677–1678” (W. 1907), „Katechizm Brzeski 1553/1554” (W. 1908), o którym pisał także w rozprawie Najdawniejsze druki brzeskie i katechizm 1553–1554 („Pam. Liter.” 1908 i popr. odb. Lw. 1908). Zrekonstruował fragment polskiej książki „Dialog Palinura z Charonem. Utwór Pseudo-Lukiana w tłumaczeniu Biernata z Lublina” (W. 1909) i omówił go w pracy Nieznany dialog z pierwszej połowy XVI wieku, przypuszczalnie Biernata z Lublina („Spraw. Tow. Nauk. Warsz.” 1908); do pisarza tego wrócił jeszcze w artykule Nowe szczegóły o Biernacie z Lublina („Spraw. Tow. Nauk. Warsz.” 1911 i odb.). Ogłosił także: „Catechismus to jest nauka barzo pożyteczna… 1543” (W. 1910), „Pieśni religijne XV w.” („Spraw. Tow. Nauk. Warsz.” 1912 – oraz w: Vrtel-Wierczyński S., Wybór tekstów staropolskich, Kr. 1930, Wyd. 2., W. 1950). Dziejów Biblioteki Krasińskich dotyczył artykuł Spory o Bibliotekę i zapis Konstantego Świdzińskiego… („Przegl. Hist.” 1909 i odb. W. 1909); informacje o bieżących nabytkach Biblioteki i o jej działalności zamieszczał w „Bibliotece Warszawskiej” w dziale pt. „Wiadomości naukowe, literackie i bibliograficzne”. Opracował Inwentarz zbrojowni Ordynacji Hr. Krasińskich (W. 1909, Wyd. 2., skrócone, W. 1910), a przede wszystkim owoc kilkuletniej pracy, ponad 900 stron liczący, Opis 815 rękopisów Biblioteki Ordynacji Krasińskich (W. 1915), który w maszynopisie był udostępniany badaczom jeszcze przed wydrukowaniem. Prócz tego pod jego redakcją ukazało się kilka zeszytów (od z. 6 przy współredakcji Mieczysława Rulikowskiego) ilustrowanego wydawnictwa „Pamiątki polskie na Obczyźnie” (W. 1907–10). Był też w l. 1913–18 wraz z Ludwikiem Silbersteinem redaktorem wydawnictw Biblioteki Naukowej Wendego (W., Lw.).

Równolegle z pracą bibliotekarską i pisarską P. prowadził intensywną działalność na polu organizacyjno-naukowym. Należał do współzałożycieli w r. 1905 „Przeglądu Historycznego” oraz powstałego w r. n. Tow. Miłośników Historii w Warszawie (TMH), którego organem stał się od r. 1907 „Przegląd Historyczny”. P. wchodził w skład Komitetu Redakcyjnego „Przeglądu” od nr 1 do r. 1939, a także w skład pierwszego zarządu TMH. Uczestniczył w zawiązaniu Tow. Opieki nad Zabytkami Przeszłości (1906), wszedł do pierwszego jego zarządu, wspierał je finansowo. Był współzałożycielem (1907) Tow. Naukowego Warszawskiego (TNW), a od 25 XI 1908 członkiem jego Wydziału II (Nauk Antropologicznych, Społecznych, Historii i Filozofii) oraz członkiem Komisji do Badań nad Historią Literatury przy Wydziale I (Językoznawstwa i Literatury). W rok później został sekretarzem TNW i był obierany na to stanowisko w kolejnych kadencjach. Po odejściu w r. 1912 z Biblioteki Krasińskich (nastąpiło to w 3 lata po śmierci A. Krasińskiego), P. niezależny materialnie, do czego przyczyniło się jego małżeństwo (sierpień 1905) z Heleną z Turowskich, zamożną Podolanką z Nikiforowic, dziedziczką dóbr Sławna na Ukrainie, mógł już całkowicie poświęcić się pracy w TNW. Towarzystwo w okresie jego sekretarzowania stało się silną instytucją. By zdobyć dla niej fundusze, P. wykorzystywał swoje szerokie stosunki wśród arystokracji i burżuazji. M. in. jego dużym sukcesem było nakłonienie Józefa Potockiego, od r. 1910 kuratora TNW, do nabycia w r. 1911 gmachu przy ul. Kaliksta 8 (obecnie Śniadeckich) na siedzibę Towarzystwa. Uczestniczył w delegacji TNW, która w r. 1912 udała się do Paryża, aby skłonić Marię Skłodowską-Curie do przeniesienia się do Warszawy i objęcia kierownictwa Pracowni Radiologicznej. Na przełomie 1913/14 r. przebywał wraz z Henrykiem Konicem (zastępcą sekretarza TNW) w Akademii Nauk w Petersburgu na konferencji w sprawie przygotowywanego tam międzynarodowego kongresu historycznego. W r. 1910 został P. członkiem Komisji do Badań w Zakresie Literatury i Oświaty AU (późniejsza Komisja Historii Literatury PAU). Był (styczeń 1910 – listopad 1914) członkiem zarządu Kasy im. Mianowskiego w Warszawie. Dn. 11 V 1910 uczestniczył w uroczystościach odsłonięcia pomnika Kazimierza Pułaskiego w Waszyngtonie i wygłosił przemówienie w imieniu żyjącej rodziny Pułaskich.

Wybuch pierwszej wojny światowej zaskoczył P-ego na wakacjach poza Król. Pol., wskutek czego nie mógł wykonywać funkcji sekretarza TNW do końca kadencji, choć formalnie pozostał nim do 2 I 1916. W pierwszych latach wojny przebywał na Podolu, prowadził nader korzystnie własne i żony interesy majątkowe. Po rewolucji lutowej 1917 r. Pułascy przenieśli się do Kijowa. Tu P. rozwinął działalność polityczną. Czynny w powstałym w t. r. Polskim Komitecie Wykonawczym na Rusi, należał w nim do grupy konserwatystów. Został prezesem utworzonego w czerwcu t. r. Stronnictwa Pracy Narodowej na Rusi (SPN), które udzieliło pełnego poparcia Radzie Regencyjnej. Stał na czele Klubu Narodowego Polskiego. Był współzałożycielem Polskiego Tow. Naukowego i Polskich Kursów Uniwersyteckich, wchodził w skład komitetu redakcyjnego „Przeglądu Naukowego i Pedagogicznego”. Był jednym z organizatorów i następnie kierowników Rady Właścicieli Ziemskich, mającej na celu utrzymanie polskiej własności na Ukrainie. Na moskiewskim zjeździe przedstawicieli organizacji polskich w Rosji w sierpniu 1917 wszedł P. do zawiązanej wówczas Rady Polskiej Zjednoczenia Międzypartyjnego. Z ramienia utworzonego w październiku 1917 w Moskwie Bloku Jedności Narodowej, grupującego stronnictwa konserwatywne, P. i wiceprezes SPN Janusz Radziwiłł wyjechali w końcu grudnia t. r. do Sztokholmu. Stąd 5 I 1918 wysłali do Rady Regencyjnej memorandum apelujące o obronę wywłaszczonych ziemian polskich na Ukrainie.

Po powrocie do Warszawy P. nie przystąpił do żadnego z istniejących stronnictw. Dn. 1 V 1918 został mianowany członkiem Rady Stanu, a 14 VI t. r. jej marszałkiem. W dn. 17–19 X t. r. P., jako nowy mąż zaufania Rady Regencyjnej, uczestniczył w ogólnopolskich naradach międzypartyjnych w Warszawie, w wyniku których funkcję utworzenia nowego rządu powierzono przywódcy Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego w Król. Pol. Józefowi Świeżyńskiemu. Po odzyskaniu niepodległości zaczęło się organizować – z inicjatywy P-ego – Biuro Prac Kongresowych, obejmujące ogół współpracowników Delegacji Polskiej (za wyjątkiem właściwych delegatów) na Konferencję Pokojową w Paryżu. Dn. 27 XII 1918 Naczelnik Państwa Józef Piłsudski mianował P-ego kierownikiem Biura, zaś w lutym 1919 całe Biuro przyjechało do Paryża. Wkrótce P. zainicjował zebrania z odczytami, które skupiały Polonię, a cudzoziemców zaznajamiały ze sprawami polskimi. Był też jednym z ekspertów zagadnień historycznych, prawnych i wchodził w skład Małej Narady przy Delegacji Polskiej. Należał do sygnatariuszy pisma (maj 1919) przedstawicieli ziemiaństwa polskiego na Ukrainie do delegata polskiego na konferencję paryską, premiera i ministra spraw zagranicznych Ignacego Paderewskiego, z postulatami w sprawie granicy południowo-wschodniej. Został też w t. r. prezesem Koła Polskiego Ziem Ruskich.

Dn. 16 VI 1919 Paderewski, jeszcze z Paryża, zaproponował P-ego na pierwszego radcę poselstwa polskiego w Waszyngtonie z tytułem ministra pełnomocnego. Wniosek mianujący P-ego na to stanowisko w randze posła nadzwycz. i ministra pełnomocnego Naczelnik Państwa podpisał 14 VIII t. r. P. przybył do Stanów Zjednoczonych razem z całą obsadą poselstwa 28 X 1919. Niedługo potem wziął udział w Sejmie Wychodźstwa Polskiego w Buffalo i 12 XI t. r. wygłosił tam przemówienie. Ok. r. 1919/20 opublikował artykuł informujący o sprawach ustrojowych współczesnej Polski pt. How is Poland governed? [b. m. i r. w.] wydany przez American Committee for the Defense of Poland. Dn. 3 IX 1921 P. został mianowany chargé d’affaires RP przy rządzie Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Rad z siedzibą w Charkowie; we wniosku Prezydium Rady Ministrów w tej kwestii stwierdzano, że P. «jest kandydatem ze wszechmiar odpowiednim na stanowisko kierownicze w wyżej wzmiankowanym Poselstwie jako posiadający wszechstronną znajomość spraw i stosunków ukraińskich». Do Charkowa P. przyjechał w październiku 1921, lecz mało tam był obecny, gdyż wiosną 1922 uczestniczył w międzynarodowej konferencji w Genui, poświęconej problemowi ekonomicznej odbudowy Europy, jako zastępca kierownika biura polskiej delegacji. Po zakończeniu na początku czerwca konferencji genueńskiej pojechał do Charkowa, ale wkrótce wrócił do kraju (już 23 VI ukazała się w prasie wiadomość, że P. definitywnie opuszcza Charków, „Kur. Pol.” 1922 nr 169).

Po powrocie do Warszawy P. znowu włączył się do prac w TNW (był za poprzednim pobytem w kraju sekretarzem generalnym Towarzystwa w okresie 1918/19). W r. 1924 przyczynił się wybitnie do przyznania TNW (na podstawie uchwały Sejmu z r. 1919) gmachu Pałacu Staszica. W l. 1923–5 prowadził z ramienia Min. Spraw Zagranicznych (MSZ) rokowania z rządem francuskim i z TNW w sprawie utworzenia Instytutu Francuskiego w Warszawie; dn. 27 IV 1925 Instytut został otwarty, znajdując pomieszczenie w siedzibie TNW – Pałacu Staszica. W r. 1925 pełnił P. obowiązki sekretarza generalnego TNW; na skutek ataków Narodowej Demokracji na dotychczasowe kierownictwo TNW zrezygnował w t. r. z udziału we władzach Towarzystwa razem z ówczesnym prezesem Janem Karolem Kochanowskim. W l. 1925–26 był P. przewodniczącym (powstałej w kwietniu 1925) Rady Naukowej MSZ i w tym charakterze odbywał liczne narady z przedstawicielami PAU w kwestii reorganizacji Biblioteki Polskiej (B. Pol.) w Paryżu; chodziło o to, by w myśl planów polskich kół rządowych mogła ona spełniać podobną rolę w Paryżu, co świeżo otwarty Instytut Francuski w Warszawie. Po śmierci Władysława Mickiewicza (1926) delegatem PAU przy B. Pol. w Paryżu po ustąpieniu z MSZ został P. (przestał z dn. 10 I 1927 być pracownikiem MSZ, zwolniony ze służby państwowej w randze posła nadzwycz. i ministra pełnomocnego), łącząc z tym stanowiskiem funkcję delegata MSZ.

P. przyjechał do Paryża z zadaniem zreorganizowania Biblioteki – przy odpowiednich subsydiach, głównie państwowych – wg zasad ustalonych przez PAU w porozumieniu z MSZ. Sprawując zwierzchni zarząd nad B. Pol. i połączonymi z nią Stacją Naukową PAU i Muzeum Adama Mickiewicza, okazał się P. doskonałym organizatorem i administratorem. Przeprowadził w l. 1926–9 generalną przebudowę gmachu. Pomnażał zbiory, znajdując ofiarodawców i uzyskując zapisy testamentowe. Przekształcił B. Pol. w bibliotekę specjalną, poświęconą wiedzy o Polsce ze szczególnym uwzględnieniem problemów Polski współczesnej oraz dziejów emigracji polskiej. Zmodernizował warsztat pracy bibliotekarskiej; dzięki odpowiedniemu skatalogowaniu zbiorów (przy udziale bibliotekarzy: Stanisława Koczorowskiego, Czesława Chowańca, Bronisławy Mońkowiczówny i Ireny Gałęzowskiej) mogły one zostać udostępnione dla prac naukowych. Zarazem Biblioteka zaczęła pełnić funkcję polskiego instytutu nastawionego na współpracę polsko-francuską. Rozwinął P. szeroką akcję odczytową, przy czym prelegentami byli w większości uczeni francuscy. Z jego inicjatywy wyszła w l. 1931–3 seria „Problèmes politiques de la Pologne contemporaine”, której każdy tom obejmował cykl wygłoszonych w B. Pol. wykładów problemowych. Zapoczątkowano też m. in. wydawnictwo dokumentów do historii polsko-francuskich stosunków dyplomatycznych; jako pierwszy ukazał się, opracowany przez P-ego i Władysława Tomkiewicza, a będący wynikiem ich kilkuletnich kwerend, tom pt. „La mission de Claude de Mesmes comte d’Avaux, Ambassadeur Extraordinaire en Pologne 1634–1636” (Paris 1937). Rozpoczęto też trzecie seryjne wydawnictwo Biblioteki pt. „La France et la Pologne dans leurs relations artistiques”. Podjęła Biblioteka publikację katalogów swych zbiorów, przede wszystkim wyszedł przygotowany przez Adama Lewaka z przedmową P-ego „Katalog rękopisów Muzeum Adama Mickiewicza w Paryżu” (Kr. 1931). Był P. głównym projektodawcą powstałego przy Bibliotece w r. 1935 Centre d’Études Polonaises de Paris (stanowiącego rodzaj wyższej uczelni przeznaczonej dla francuskiej młodzieży akademickiej) i przewodniczącym jego Dyrekcji. Urządzano też w gmachu Biblioteki liczne wystawy cieszące się dużym powodzeniem, do niektórych katalogów wystawowych P. pisał przedmowy, np. do katalogu wystawy „Frédéric Chopin, George Sand et leurs Amis” (Paris 1937). Wreszcie dzięki zabiegom P-ego został zapewniony w r. 1938 uchwałą Sejmu stały budżet roczny dla B. Pol.

Równolegle z pracą w Bibliotece paryskiej był P. przez ok. dziesięć lat związany z Polskim Radiem (PR) bądź jako członek Rady Nadzorczej, bądź jako pracownik. Wchodził w skład pierwszej Rady Zarządzającej «Polskiego Radia» Spółki Akcyjnej, istniejącej od maja 1926. W czerwcu t. r. był jednym z sygnatariuszy umowy subkoncesyjnej zawartej między Sp. Akc. «Polskie Radio», a Komitetem Organizacyjnym spółki poznańskiej, w sierpniu został członkiem Kuratorium zawiązanej spółki «Radio Poznańskie». Gdy na przełomie l. 1926/7 PR powołało Radę Odczytową, do której należało zatwierdzanie programów prelekcji, jej przewodniczącym został P. Uczestniczył w pierwszym zjeździe kierowników radiostacji polskich w październiku 1927 w Katowicach. Kiedy zaś w toku reorganizacji, jakim ulegało PR, powstała Dyrekcja Programowa jako jedna z trzech głównych Dyrekcji kierujących pracą instytucji, stanowisko jej dyrektora w r. 1933 objął P. Swoim poglądom na zasady działalności PR dał wyraz na konferencji prasowej 26 X 1934 („Antena” 1934 nr 5) m. in. następująco: «Naczelnym obowiązkiem radiofonii polskiej jest służba Państwu i oddanie wszelkich możliwości radia pod rozkazy rządu… Obok tego Radio ma rozwijać w społeczeństwie wiarę we własne siły narodu… stać się czynnikiem propagandowym za granicą i łącznikiem z wychodźstwem polskim za granicą»; podkreślał także, że «istotną podstawą naszej kultury narodowej jest ideologia chrześcijańska…». W marcu 1935 odbyło się zorganizowane przez Główną Radę Programową PR i P-ego pierwsze spotkanie radiowców z literatami, krytykami, muzykami i aktorami, którego przedmiotem był radiowy „Teatr Wyobraźni”. W listopadzie t. r. P. opuścił Dyrekcję Programową, przechodząc ponownie – na krótko już – do Rady Nadzorczej PR. Wchodził też w tym czasie do zarządu Polskiej Agencji Publicystycznej, założonej w r. 1925.

P. był członkiem Polskiego Stowarzyszenia Ligi Narodów (1 IV 1925 wybrany do jego zarządu). Został pod koniec lat trzydziestych członkiem Komisji Historycznej PAU. Zbierał pamiątki po Kazimierzu Pułaskim, w swoich mieszkaniach warszawskich: przy ul. Czackiego 19 i następnie przy ul. Karowej 5 zgromadził obszerną, przeważnie historyczną, bibliotekę, obrazy starszej szkoły i malarzy polskich. Miał m. in. szablę Kazimierza Pułaskiego i portret Stanisława Augusta pędzla M. Bacciarellego. Należał do Stowarzyszenia Przyjaciół Muzeum Wojska w Warszawie. Był członkiem założycielem Instytutu Fryderyka Chopina w Warszawie i w l. 1934–9 członkiem jego zarządu.

Po wybuchu drugiej wojny światowej B. Pol. w Paryżu podejmowała intensywne działania związane z aktualnymi potrzebami życia politycznego, naukowego i społecznego Polaków we Francji. Dn. 3 V 1940 na dorocznym zebraniu sprawozdawczym Biblioteki P. przedstawił Sprawozdanie z działalności Biblioteki Polskiej w Paryżu za czas od 3 Maja 1939 roku do 3 Maja 1940 roku (druk. 1944 w nicejskiej oficynie Tyszkiewiczów). Wkrótce, w dramatycznym okresie poprzedzającym kapitulację Francji, P. w wielkim pośpiechu czynił zabiegi, by uchronić zbiory Biblioteki przed zniszczeniem przez Niemców. Uratowanie najcenniejszych z nich było jego ogromną zasługą. Część zdołano ewakuować z Paryża, część umieszczono po różnych instytucjach francuskich w Paryżu i poza nim. Pozostałe zbiory Niemcy wywieźli i zaczęli niszczyć gmach, który miał być przebudowany na szkołę. Od września 1940 P. przebywał w górskiej miejscowości Laborie w dep. Gard, gdzie nabył domek. Czuwał stąd nad zbiorami ukrytymi w Tuluzie, Montpellier, Laffite pod Tuluzą i w Paryżu. Przygotowywał także historię B. Pol. Był podczas wojny delegatem polskim w Międzynarodowym Czerwonym Krzyżu w Genewie.

Po powrocie P-ego w październiku 1944 do wyzwolonego Paryża, Biblioteka wznowiła działalność. Już 29 XI t. r. złożył P. publiczne sprawozdanie o Losach Biblioteki Polskiej i Muzeum Adama Mickiewicza w czasie okupacji niemieckiej. Rozpoczęto wykłady w Centre d’Études Polonaises (działało do r. 1945), stworzono tytułem próby Wyższe Studium Polskie (1944–5), a jeden z wykładów wstępnych pt. O Karolu Sienkiewiczu i Władysławie Mickiewiczu, głównych twórcach Biblioteki Polskiej i Muzeum Mickiewiczowskiego wygłosił P. Wznowiono działalność odczytową i wystawową. Swoje wysiłki dyrektor Biblioteki skierował przede wszystkim na sprawę jej odbudowy ze zniszczeń spowodowanych przez okupację i na zgromadzenie rozproszonych zbiorów. W tym celu jeszcze w r. 1944 zwracał się o pomoc finansową do różnych osób związanych z rządem polskim w Londynie. Przystąpił do organizowania międzynarodowej akcji pomocy B. Pol.; w styczniu 1945 jego staraniem został zawiązany Comité d’Aide à la Bibliothèque Polonaise de Paris, złożony z dyrektorów archiwów, bibliotek i muzeów paryskich. W kwietniu t. r. udało mu się uzyskać wydanie odezwy przez koła naukowe francuskie na rzecz Biblioteki („Appel des savants et écrivains français au monde civilisé en faveur de la Bibliothèque Polonaise de Paris”). W czerwcu 1945 zawarł umowę współpracy B. Pol. ze Zjednoczeniem Polskim Rzymsko-Katolickim w Ameryce z siedzibą w Chicago, nadając tej umowie prawną formę dzierżawy, co miało Bibliotece zapewnić środki materialne. Uzyskał także pomoc m. in. Fundacji Rockefellera. W czerwcu 1946 Walne Zgromadzenie PAU ponownie wybrało P-ego na delegata PAU do kierowania sprawami B. Pol. w Paryżu; wtedy też nastąpiło oddzielenie Stacji Naukowej od Biblioteki. Wkrótce rząd polski oddał obie instytucje PAU pod opiekę rządu francuskiego (w konwencji kulturalnej polsko-francuskiej z lutego 1947). W ówczesnych sprawozdaniach PAU działalność P-ego jako dyrektora była nader pozytywnie oceniana. Dn. 13 VI 1947 został wybrany na członka korespondenta Wydziału Filozoficznego PAU. W l. n. czynności B. Pol. ograniczały się głównie do prac bibliotecznych, konserwatorskich i muzealnych. Niebawem zaś sekretarz generalny PAU Jan Dąbrowski zakwestionował sposoby ratowania Biblioteki zastosowane przez P-ego. W sprawozdaniu z działalności PAU z r. 1949/50 Dąbrowski stwierdził, że istnienie umowy dzierżawnej z Zjednoczeniem Polskim Rzymsko-Katolickim w Chicago «zawartej w r. 1945 przez Dyrektora Pułaskiego bez wiedzy PAU, a z wyraźnym przekroczeniem posiadanych pełnomocnictw», komplikuje starania Zarządu PAU o uzyskanie odpowiednich funduszy i zapewnienie Bibliotece stałego budżetu. Ostatecznie Walne Zgromadzenie PAU «uchwaliło nie przedłużać nominacji dyrektora Pułaskiego poza termin jego kadencji kończącej się w lipcu 1952…» („Roczn. PAU” 1947/52 s. 299), motywując ten krok odmową z jego strony przyjęcia i wykonania ustalonego przez PAU programu zaopatrzenia Biblioteki. Tymczasem Tow. Historyczno-Literackie w Paryżu, które za sprawą P-ego reaktywowało w lipcu 1946 swoją działalność, wystąpiło w r. 1951 o restytucję B. Pol. Wszczęty przez nie przed sądem francuskim proces przeciwko PAU (której miejsce jako strony w procesie zajęła potem PAN) ciągnął się wiele lat i zakończył ostatecznie już po śmierci P-ego uniezależnieniem Biblioteki od instytucji krajowych i oddaniem jej pod opiekę Tow. Historyczno-Literackiego. P. zaś do końca życia pozostał na stanowisku jej dyrektora.

W latach powojennych P. ogłosił monografię Biblioteka Polska w Paryżu w latach 1893–1948 (Paryż 1948) oraz nieznane listy gen. Pułaskiego do Rulhière’a pt. „Correspondance du Général Casimir Pulaski avec Claude Rulhière 1774–1778” (Paris 1948), poszerzające wiedzę o tym okresie życia Pułaskiego. Był prezesem honorowym Tow. Historyczno-Literackiego w Paryżu, członkiem honorowym Tow. Historyczno-Muzealnego założonego przy Zjednoczeniu Polskim Rzymsko-Katolickim w Ameryce, wiceprezesem Polskiego Tow. Historycznego na Obczyźnie, członkiem Wydziału Humanistycznego Polskiego Tow. Naukowego na Obczyźnie, członkiem zarządu reaktywowanego po wojnie Polskiego Tow. Przyjaciół Książki w Paryżu. Był też członkiem Académie Stanislas de Nancy i Académie Diplomatique de Paris. Prawie do końca swoich dni pracował «ten świetny Polak, który kochał naprawdę przeszłość i sztukę polską, który wciąż planował, zamyślał i naprawdę robił dla tej swojej miłości» (J. Lechoń). W późnym już wieku P. zaczął malować. Zmarł 10 V 1956 w Paryżu, pochowany został na cmentarzu polskim w Montmorency. Był odznaczony m. in. Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta (przed wojną, na emigracji otrzymał Wielką Wstęgę tegoż Orderu), Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami, Orderem Legii Honorowej 3 kl.

W małżeństwie z Heleną z Turowskich (1888–1969) miał P. dwie córki: Jadwigę i Zofię (zmarłą w wieku 6 lat w r. 1917). Żona P-ego uzyskała w r. 1932 unieważnienie małżeństwa i po wojnie wyszła po raz drugi za mąż za Czesława Jerzego Słubickiego.

Córka P-ego Jadwiga (1906–1983) ukończyła studia polonistyczne w Warszawie i w r. 1937 zaczęła pracować w B. Pol. w Paryżu. Po wojnie ukończyła studia na Uniwersytecie Columbia w Nowym Jorku w zakresie bibliotekoznawstwa. Pracowała następnie w bibliotekach; ostatnią jej pracą było kierownictwo biblioteki w Wyższej Szkole Sztuki w Nowym Jorku. Dwukrotnie zamężna: za Andrzejem Ostrowskim (od ok. r. 1927) i za Franciszkiem Wrzoskiem (od r. 1959) i dwukrotnie rozwiedziona, wróciła na początku lat sześćdziesiątych do nazwiska Pułaska. Zmarła w Stanach Zjednoczonych, a pochowana została w Montmorency w grobie ojca.

Fot. w: X lat Polskiego Radia. Album Dziesięciolecia Polskiego Radia, W. 1935, Dziesięciolecie Polski Odrodzonej, „Świat” 1911 nr 13 s. 11, 1913 nr 47 s. 10, 1930 nr 15 s. 2, „Tyg. Ilustr.” 1913 s. 931, 1918 s. 267; – Bibliogr. historii Pol. XIX w., II cz. 3 vol. 1, 2; Bibliogr. Warszawy. Wydawn. ciągłe 1904–18; toż 1919–28; Lorentowicz J., La Pologne en France, Paris 1938–41 II, III; Ilustr. Enc. Trzaski; Podręczna Encyklopedia Powszechna, Red. S. Lam, Paryż 1954; Współcześni polscy działacze polityczni. Mała encyklopedia, Ł.–W. 1919; Biogramy uczonych polskich. Cz. 1: Nauki społeczne. Z. 3: P–Z, W. 1985 (fot.); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Peretiatkowicz – Sobeski, Współcz. kultura pol.; Słown. Pracowników Książki Pol.; Who’s who in Central and East-Europe 1933/34, Zurich 1935; toż 1935/36, Zurich 1937; Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Centrala i placówki w 1921 r., W. [1921] s. 30; Nieciowa, Członkowie AU oraz PAU; Biblioteka Narodowa. Katalog rękopisów, Wr. 1955–72 IV, V, VIII, X; Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Krakowie. Katalog rękopisów. Sygnatury 1811–2148, Wr. 1962; toż, Sygnatury 2299–2630, Wr. 1967; Inwentarz rękopisów Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, Wr. 1948–83, I, II, Indeks do Inwentarza (do t. I–II), III, VI, VII; – Chajn L., Polskie wolnomularstwo 1920–1938, W. 1984; Chrzanowski I., Towarzystwo Miłośników Historii w Warszawie, „Książka” 1907 s. 89–92; Danilewicz Zielińska M., Szkice o literaturze emigracyjnej, Paryż 1978; Grzegorczyk P., Twórcy i badacze kultury zmarli w 1956 roku, „Kultura i Społeczeństwo” 1957 s. 137–8; Jabłoński H., Polska autonomia narodowa na Ukrainie 1917–1918, W. 1948; Kamieniecki W., Franciszek Pułaski (1875–1956), „Wiadomości” 1966 nr 1074 s. 2; Kozłowski C., Działalność polityczna Koła Międzypartyjnego w latach 1915–1918, W. 1967; Kret W., La Bibliothèque Polonaise de Paris. Son histoire et ses collections, «Librarium», „Revue de la Société Suisse des Bibliophiles” Vol. 13: 1970 nr 1 s. 44–62; Kwiatkowski M. I., Narodziny Polskiego Radia, W. 1972; tenże, „Tu Polskie Radio Warszawa…”, W. 1980 (fot. zbiorowa między s. 271/3); Literatura polska na obczyźnie 1940–1960, Londyn 1964–5 I–II; Miszczak S., Historia radiofonii i telewizji w Polsce, W. 1972; Molenda J., Piłsudczycy a narodowi demokraci 1908–1918, W. 1980; Nawroczyński B., Towarzystwo Naukowe Warszawskie. Materiały do jego dziejów w latach 1907–1950, W. 1950 (fot. zbior. po s. 16); Pamiętnik Kijowski, Londyn 1959 I s. 232; Polska stacja naukowa w Paryżu w latach 1893–1978, Wr. 1982 (fot. zbior.); Pułaski K., Kronika polskich rodów szlacheckich Podola, Wołynia i Ukrainy, W. 1911 I 176; Rewolucja październikowa a Polska. Rozprawy i studia pod red. T. Cieślaka i L. Grosfelda, W. 1967; Rocznik Polskiego Radia, I: 1933, W. 1934 s. 93–6 i Skład osobowy na 31 grudnia 1933 r.; Rudnicki S., Działalność polityczna polskich konserwatystów, 1918–1926, Wr. 1981; Seyda M., Polska na przełomie dziejów. Fakty i dokumenty, P. 1931 II; Ślisz A., Prasa polska w Rosji w dobie wojny i rewolucji (1915–1919), W. 1968; – Archiwum polityczne Ignacego Paderewskiego, Wr. 1976 II; Dłuski K., Wspomnienia z Paryża od 4. I. do 10. VII. 1919 r. (odb. z „Narodu”), W. 1920 s. 44–5; Dmowski R., Polityka polska i odbudowanie państwa, W. 1925 s. 432; Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, W. 1962, 1961, 1965, I, II, IV; Dziennik Urzędowy Min. Spraw Zagran. RP, W. 1920 nr 1 s. 34, 1923 s. 98, 1927 s. 24; Dzierzbicki S., Pamiętniki z lat wojny 1915–1918, W. 1983 (fot); Kutrzeba S., Kongres, traktat i Polska, W. fb. r. w.] s. 1, 47, 49, 50, 58–9, 139, 140; Lechoń J., Dziennik, Londyn 1967, 1973 I, III; Michalczyk R. T., Z Włocławka do Wrocławia, 1900–1950, Wr. 1976 s. 106, 112, 134; „Monitor Polski” 1918 nr 69 s. 1, nr 72 s. 1, nr 241 s. 1, 1919 nr 181 s. 5, 1921 nr 204 s. 4, 1926 nr 293 s. 2, 1927 nr 12 s. 2; Müchlstein A., Pamiętnik, „Zesz. Hist.” Z. 43: 1978 s. 57, 77; Olszewski A., Historia Związku Narodowego Polskiego, Chicago Ill. [b. r. w.] II 136, 144, 164, III 283, 288–91, 295 (mylnie jako Kazimierz P.); Rocznik Informacyjny o Spółkach Akcyjnych w Polsce, W. 1929 nr 397; Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu, W. 1932 nr 6023; toż, W. 1934 nr 8989, 9548; toż, W. 1936 nr 10487; Société Historique et Littéraire Polonaise. Compte rendu de l’activité pour les années 1946–7 – 1956–7, Paris 1959 s. 49 (Cz. Chowaniec); Sprawy polskie na Konferencji Pokojowej w Paryżu, W. 1968 III; [Szembek J.], Diariusz i teki Jana Szembeka, London 1972 IV; Walka o dobra kultury, Warszawa 1939–1945, W. 1970 II; – „Antena” 1935 nr 48 s. 8–9 (fot. zbior.); „Broń i Barwa” 1934 s. 62–3, 112; „Kur. Pol.” 1922 nr 32 s. 3, nr 57 s. 3, nr 59 s. 3, nr 88 s. 2, nr 150 s. 2, nr 169 s. 4, 1925 nr 92 s. 2, nr 116 s. 5, nr 121 s. 4; „Nauka Pol.” 1918 s. 545; „Ochrona Zabytków” R. 11: 1958 s. 154, 156–7, 160; „Roczn. PAU” 1926/7–1947/52; „Roczn. Pol. Tow. Nauk. na Obczyźnie” 1955–6 s. 14; „Teki Hist.” T. 8: 1956–7 s. 187–8; – AAN: Archiwum Paderewskiego t. 1628, KCNP 13 k. 25–8, KCNP 72 k. 68–9, 73–4, 121–3, KCNP 75 k. 1–5, Skorowidz Kanc. Prez. Rady Ministrów 1921; Arch. B. Pol. w Paryżu: Akta P-ego (nie wykorzystane); Arch. PAN w Kr.: Stacja Naukowa PAU w Paryżu, l. 1926–39, B. Pol. w Paryżu l. 1945–56 (sygn. PAU I–139a, PAU I–139b, PAU I 176, PAU I–199), także korespondencja P-ego rozproszona w ogólnej korespondencji PAU (m. in. PAU I–176, PAU I–199); Muz. Tow. im. Fr. Chopina w W.: sygn. M/951, M/952, M/953; – Genealogia rodu Pułaskich w Materiałach Red. PSB; – Informacje córki, Jadwigi Pułaskiej oraz Andrzeja Biernackiego, Jerzego Kubiatowskiego i Edwarda Turowskiego z Warszawy.

Alina Szklarska-Lohmannowa